Ættum við að skammast okkar?

Þær kynslóðir sem nú eru að nálgast eftirlaun og þær sem hafa þegar náð þeim tímamótum að vera á slíkum launum unnu þrekvirki í innviðauppbyggingu þjóðarinnar. Og það án þess að vera búnar að finna upp þetta tískuorð sem innviðauppbygging er.

Það er nánast sama hvar drepið er niður fæti í því sem okkur þykir svo sjálfsagt í dag. Sjúkrahús um land allt sem við kjósum nú að kalla heilbrigðisstofnanir, þróun íslensks iðnaðar, vegasamgöngur yfir fjöll og firði, vatnsveitu, hitaveitu og græna orkuframleiðslu.

Mörg af þessum framfaraskrefum voru stigin af framsýnu fólki með mikinn metnað fyrir land og þjóð. Sjálfboðavinna var ekki óþekkt í kringum sumar þessara framkvæmda, samanber ófá handtök sjálfboðaliða við byggingu sjúkrahúsa. Á þessum áratugum framfara í íslensku þjóðlífi höfðu menn skilning á því hve miklu máli skipti fyrir komandi kynslóðir að grunnþættir samfélagsins yrðu að vera samvinnuverkefni. Skipulagt, framkvæmt, byggt og rekið á samfélagslegum forsendum, landsmönnum öllum til heilla. Því aðeins með samtakamætti væri gerlegt fyrir litla þjóð í stóru landi að byggja slíka innviði hringinn í kringum landið. Þetta var á þeim tímum sem vilji var til þess að Ísland allt væri búsetuvalkostur fyrir ungt og stórhuga fólk.

Árið 1904 var fyrsta vatnsaflsvirkjunin sett upp á Íslandi við Lækinn í Hafnarfirði sem þá varð fyrsta raflýsta þorpið á Íslandi (0,009 MW).

1908 var heitu vatni í fyrsta sinn veitt í lokaðri rás í hús hér á landi. Árið 1915 var uppsett afl smárafstöðva á Íslandi komið í 370 kW. Margar þeirra voru heimasmíðaðar. Árið 1921 var Elliðaárstöðin (um 1 MW) gangsett og seinna stækkuð. Og árið 1930 voru fyrstu holur eftir heitu vatni boraðar í nágrenni þvottalauganna í Laugardal og vatnið leitt í sundlaug, skóla, spítala og 60 íbúðarhús í austurhluta Reykjavíkur. Fleiri þéttbýlisstaðir fylgdu á eftir.

Af þessu leiddi m.a. notkun rafljósa úti sem inni og þóttu mikil nýjung þar sem þau komu í stað kerta, steinolíulampa og gasljósa og gerðu þar með skammdegið bærilegra. Í fiskvinnslu og öðrum iðnaði varð raforkan bylting. Og aukinn kraftur færðist í þessa undirstöðuatvinnuvegi Íslendinga.  Nú var frumkvöðlastarf framsýnna manna farið að hafa veldisáhrif og þróunin komin á flug. 1953 var fyrsta virkjun sem náði að 10 MW, Írafossvirkjun við Sogið, gangsett. Tvær aðrar Sogsstöðvar risu og byggðar voru virkjanir við Laxá í Þingeyjarsýslu.

Næsta stóra framfaraskref var ef til vill 1970 þegar var hafist handa við að virkja jarðgufu til raforkuvinnslu með gufuhverflum. Fyrstu virkjanirnar voru við Bjarnarflag í Mývatnssveit og Kröflu en fljótlega bættist orkuverið í Svartsengi við. Þróunin hefur svo haldið áfram allt til dagsins í dag og eru Íslendingar í fararbroddi hvað viðkemur framleiðslu á grænni orku. Öfundsverð staða í alþjóðlegu samhengi. Svipaða sögu er að segja af uppbyggingu heilbrigðiskerfisins og samgöngukerfisins. Þar ríkti hinn sameiginlegi skilningur dráttarklára íslensks samfélags hvort heldur sem var á hinum pólitíska vígvelli eða í einkageiranum. Að þessar grunnstoðir væru vörður til bjartari tíma og öllum, jafnt verkafólki sem og atvinnurekendum, mundi nýtast slík innviðafjárfesting í margar kynslóðir. Sem þær og hafa gert. Á undraskömmum tíma hafa Íslendingar risið upp úr örbirgð og skipað sér meðal fremstu þjóða hvað framþróun varðar. Og er nú svo komið að litið er til Íslendinga af öðrum þjóðum hvað varðar samfélagslega uppbyggingu. Við sem þjóð gátum farið í þessa vegferð á grundvelli sjálfstæðis þjóðarinnar. Við vorum á þessum uppgangstímum frjáls til orða og athafna. Við gátum nýtt hugvit og landkosti okkar þjóðinni til framfara, án erlends boðvalds og afskipta. Þá gilti einu hvort um var að ræða uppbyggingu orkukerfisins, fræðslumála, heilbrigðismála eða sjálft þorskastríðið. Íslendingar voru meðvitaðir um gildi og mikilvægi þess að vera sjálfráðir um eigin lög og athafnir. Að þessu búum við enn, þökk sé þeim kynslóðum sem höfðu kjark til að berjast fyrir þessu frelsi landsins.

Arfaslök frammistaða

En hvernig þökkum við sem nú höldum um veldissprotann þessum baráttuglöðu kynslóðum fyrir þau forréttindi sem þær hafa fært okkur? Því miður verður að segjast að þakkirnar eru rýrar í roðinu. Ekki aðeins svíkjum við þessa Íslendinga um mannsæmandi framfærslu á efri árum, sem hafði þó verið lofað að væri ein af grunnstoðum hins íslenska velferðarríkis, heldur döðrum við einnig við að einkavæða grunnþarfir þessa sama hóps og leggjumst nánast flöt fyrir erlendu boðvaldi. Sem birtist m.a. í arfaslakri frammistöðu okkar hvað viðkemur hagsmunagæslu fyrir þjóðina í sameiginlegu EESnefndinni.

Svarið við yfirskrift greinarinnar er: Já, ég held að við ættum að skammast okkar fyrir framkomu okkar við eldri kynslóðir samfélagsins og afrek þeirra.

Við sem þjóð verðum að sækja kjark og þor til þeirra kynslóða sem færðu okkur eitt mesta velferðarríki sögunnar. Þar gildir aðeins grjóthörð hagsmunagæsla í erlendu samstarfi og samningum. Því að þó að við getum verið stolt af fortíðarafrekum munu þau, eins góð og þau eru, ekki tryggja Íslendingum áframhaldandi yfirráð yfir auðlindum sínum ef okkur brestur kjark til að feta í fótspor eldri kynslóða. Og hér er þó ónefnd sú vá sem kann að leynast fyrir litla þjóð í stórfelldum uppkaupum auðmanna á íslensku landi. Það er efni í aðra grein.

Það gefur nefnilega ei dvergnum gildi manns þó Golíat sé afi hans!

Höfundur:  Þorgrímur Sigmundsson, varaþingmaður Miðflokksins

Greinin birtist í Morgunblaðinu þann 20. janúar, 2020