Það sem ber að varast á gleðilegu nýju ári

Það er til siðs að skrifa bjartsýnisgreinar um áramót. Það hef ég jafnan gert og bent á að Ísland og heimurinn allur séu betri en margir halda og fari almennt batnandi. Bjartsýni má þó ekki verða til þess að við gleymum okkur og tökum að líta á árangur liðinna ára sem gefinn.

Við þessi áramót er ég uggandi. Enn er ég sannfærður um að á nýju ári séu stórkostleg tækifæri til að bæta samfélagið og lífskjör á Íslandi ef viljinn verður fyrir hendi. En því miður á sér nú stað fráhvarf frá flestu því sem hefur tryggt árangur Íslands og annarra samfélaga til þessa. Hraði þessarar óheillaþróunar er orðin ískyggilegur.

Árangur Íslands og annarra vestrænna ríkja byggist á gildum sem barist var fyrir um aldir og árþúsund. Margt af þessu voru undantekningar í mannkynssögunni og brotthvarf frá „náttúrulegu“ ástandi. Hugsjónir á borð við að líta á alla einstaklinga sem jafnréttháa og fyrir vikið tryggja jafnræði fyrir lögum og eignarrétt. En einnig aðferðir til að stuðla að framförum; frjáls skoðanaskipti, rannsóknir og vísindi grundvölluðástaðreyndum, skiljanleg lög og reglur og almenn framfaraþrá.

Allt á þetta nú undir högg að sækja. Mér hefur lengi orðið tíðrætt um þessa þróunin en reynsla ársins 2022 jók áhyggjur mínar og þörfina fyrir að hvetja til viðspyrnu á nýju ári.

Stjórnarfar samtímans

Nú byggist stjórnun landsins nánast eingöngu á umbúðum og yfirlýstum markmiðum fremur en innihaldi og raunverulegum áhrifum. Þetta hef ég oft nefnt en ég hvet lesendur til að velta þessu fyrir sér þegar þeir fylgjast með þeim málum sem stjórnvöld leggja fram. Viku eftir viku, mánuð eftir mánuð, ár eftir ár afgreiða stjórnmálin viðfangsefni sín með þessum hætti.

Þegar afstaðan byggist ekki á innihaldinu er hún oft byggð annað hvortáímynd (umbúðunum) eða einfaldlega kerfisræði. Þ.e. því að kjörnir fulltrúar afgreiði það sem þeim er sent úr ráðuneytum eða frá útlöndum (einkum frá Brussel).

Þetta er ekki sér-íslensk þróun en áhrifin magnast þegar við sitjum uppi með ríkisstjórn sem var ekki mynduð um pólitíska stefnu heldur ímynd. Stjórn um „breiða skírskotun“ og aðra frasa en umfram allt ráðherrastóla og kerfisræði.

Á árinu 2022 voru mörg dæmi um að stjórnmálamenn yrðu undrandi á áhrifum þeirra laga sem þeir höfðu samþykkt. Þá báru þeir stundum fyrir sig að „sérfræðingarnir“ sem hefðu samið lögin hefðu sagt að það væri í lagi með þau eða að það yrði að samþykkja þau vegna annarra skuldbindinga.

Þessi þróun er niðurlægjandi fyrir þingið og lýðræðið. Skömmu fyrir jól ákváðu stjórnarliðar að hækka gríðarlega gjald á rúllubaggaplast og auka í einni svipan álögur á bændur um 100 milljónir á ári. Þingmennirnir sögðust ekki vilja gera þetta en þeim hefði verið sagt að þeir yrðu að gera það vegna þess að þremur árum áður hefðu þeir samþykkt lög um „hringrásarhagkerfið“. Loks afsökuðu þeir sem lögðu í að tjá sig stuðning við málið með því að fylgst yrði með afleiðingunum.

Að skjóta fyrst og spyrja svo

Það stóð reyndar upp úr í málflutningi stjórnarliða um mörg þeirra laga sem keyrð voru í gegn fyrir áramót að fylgst yrði með áhrifunum. Þannig var samþykkt að leggja niður heila stétt með þeim orðum að fylgst yrði með áhrifunum næstu árin. Formaður Bandalags leigubifreiðastjóra reyndi að koma bænaskjali til ráðherra með hvatningu um að stjórnvöld reyndu að læra af afleiðingum sams konar löggjafar í Noregi áður en lögin yrðu samþykkt. Læra fyrir fram fremur en eftir að skaðinn væri skeður. Ráðuneytið lokaði á nefið á formanninum og lét hann bíða í 11 stiga frosti án þess að ráðherrann „fylgdist með áhrifunum“ eða veitti áheyrn.

Raunveruleg áhrif lagasetningar á raunverulegt fólk eru nú úti í kuldanum en inni í hlýjunni monta ráðherrar sig af umbúðunum og yfirlýstum markmiðum.

Það sama alls staðar

Þessi þróun blasir við í einum stærsta málaflokki samtímans, málefnum hælisleitenda. Þar skreyta ráðherrar og þingmenn sig með frösum eða hljómþýðum orðum. Orðið „mannúð“ er mikið notað. Það að gera Ísland að bestu söluvöru glæpagengjanna sem skipuleggja fólksflutninga hefur hins vegar ekkert með mannúð að gera. Þvert á móti. Ef alvara væri að baki því að gera sem mest gagn fyrir sem flesta þeirra sem eru í mestri neyð væri haldið allt öðruvísi á málum. Stjórnvöld myndu jafnvel reyna að læra af reynslu nágrannalandanna sem nú fara í þveröfuga átt við Ísland. Á landsfundi Sjálfstæðisflokksins gerðu nokkrir fulltrúar tilraun til að aðgreina stefnu flokksins í málaflokknum lítillega frá stefnu Samfylkingarinnar. Þeir voru barðir á bak aftur og meira að segja tilraunum þeirra til að leiðrétta málfar í textanum hafnað enda er sjálft tungumálið orðið fórnarlamb sýndarmennsku samtímans.

Stefna og skilaboð ríkisstjórnarinnar hafa áorkað því að Ísland á nú líklega Evrópumetið í straumi hælisleitenda. Landið sem fæstir leituðu til fyrir nokkrum árum. Ástandið er stjórnlaust eins og meira að segja einn eða tveir ráðherrar viðurkenna og innviðir samfélagsins ráða ekki við vandann. Árið 2022 fjölgaði erlendum ríkisborgurum á Íslandi margfalt meira en Íslendingum (á 3. ársfjórðungi var það tólffalt).

Á meðan fólk á í mesta basli með að finna húsnæði stendur ráðherra fyrir blaðamannafundi með borgarstjóranum til að auglýsa að Reykjavík sækist eftir 1.500 hælisleitendum á næsta ári. Þótt til standi að fjölga borgarbúum um meira en 1% á einu ári með þessum hætti virðist þó enginn vita hvar eigi að finna húsnæðið né hver eigi að borga. Reykjavíkurborg er enda á hausnum og ætlar að bregðast við því meðal annars með fækkun leikskólakennara. Ótrúlegur fjöldi upplýsingafulltrúa eykst væntanlega á meðan enda mikilvægasta verkefnið að pakka hlutum inníumbúðir.

Heilbrigðiskerfið er í krísu, einu sinni sem oftar. Vandinn virðist þó stærri en áður. Biðlistar hafa líklega aldrei verið lengri. Einn af hverjum hundrað Íslendingum bíður eftir augnsteinaaðgerð. Bið eftir öðrum nauðsynlegum og lífsbætandi aðgerðum lengist líka. Enn er fólk sent til útlanda í þrefalt dýrari aðgerðir en hægt væri að framkvæma hér heima. Í staðinn eru útlendingar fluttir til Íslands til að nýta aðstöðuna hér. Hvernig má þetta vera? Jú vegna þess að þótt sífellt meira fjármagn sé sett í heilbrigðiskerfið er ekkert gert í því að laga kerfið sjálft. Meiri tími fer í ímyndarvinnu og að fela andstöðu ríkisstjórnarinnar við sjálfstætt starfandi heilbrigðisstofnanir með því að senda sjúklinganaáslíkar stofnanir í útlöndum.

Heilbrigðisráðherrann segir að það sé rétt að skoða málið. Það stendur væntanlega til að fylgjast með áhrifunum af því að gera ekkert. Áhrifin af því að kerfið skuli ekki hafa ráðið við að endurmeta áformin um að byggja við Landspítalann við Hringbraut, í stað þess að byggja nýjan glæsilegan spítala á nýjum stað, eru byrjuð að koma í ljós. Óljóst er hvernig tekið verðurámygluvanda í gömlu húsunum og kostnaður er þegar kominn langt fram úr áætlun. Hver hefði trúað því?

Vífilsstaðir sem höfðu verið skilgreindir sem framtíðarbyggingarland Landspítalans voru „gefnir“ í skyndi til að stöðva vangaveltur um framkvæmdir þar. Nú rétt fyrir jól, eftir að þingið fór í frí, afhenti svo ríkið eina verðmætustu eign sína, Keldnalandið, inn í furðulegt fyrirtæki sem hefur það að markmiði að ríkið sjái um að fjármagna helsta kosningaloforð borgarstjórans í Reykjavík, svo kallaða Borgarlínu.

Ekki hefur vantað umbúðamennskuna í kynningu á því verkefni. „Hágæða almenningssamgöngur“ er þetta kallað. Þegar innihaldið er skoðað snýst þetta um að þrengja að annarri umferð í borginni (yfirlýst markmið), reka tvöfalt strætisvagnakerfi og leggja auknar álögur á vegfarendur.

Yfirlýst markmið er betri almenningssamgöngur en raunveruleg áhrif verða meiri umferðarteppur, ný veggjöld á fólkið sem situr lengur fast í umferðinni og hærri skattar til að halda ævintýrinu gangandi. Skattgreiðeiðendur á Akureyri, Ísafirði og annars staðar á landinu munu þurfa að fjármagna ný ævintýri borgarstjórnar sem hvorki ræður við að þrífa götur né moka snjó.

Tækifærum kastað á glæ

Þeir sem ættu að stjórna landinu ráða ekki við að marka stefnu og fylgja henni áfram. Kerfið og þeir sem sérhæfa sig í að spila á það (eða spila með) ráða för.

Afleiðingarnar má sjá í því hvernig einstöku tækifæri til að endurskipuleggja fjármálakerfið var klúðrað. Þær má líka sjá á því hvernig stjórnvöld létu það viðgangast að skipulögð glæpastarfsemi héldi áfram að teygja anga sína um samfélagið þrátt fyrir skýrslur ríkislögreglustjóra frá 2017, 2019 og 2021 sem fólu í sér nokkurs konar neyðaróp. Ég og fleiri reyndum ár eftir ár að vekja máls á þessu en það þótti óþægilegt svo það var einfaldlega brugðist við með því að líta fram hjá vandanum.

Afleiðingarnar af getuleysi stjórnvalda og pólitísku sýndarmennskunni sem hefur tekið við af innihaldi má sjá víða. Til dæmis í þeim ótrúlegu áformum ráðherra Sjálfstæðisflokksins og ríkisstjórnarinnar að banna ekki aðeins vinnslu á olíu og gasi heldur einnig rannsóknir í íslenskri lögsögu. Þetta hlýtur að vera í fyrsta skipti sem íslensk ríkisstjórn leggur til bann við rannsóknum. Það er gert í krafti umbúðastjórnmála samtímans, til að þykjast betri en aðrir. En hver er raunin? Á sama tíma ríkir orkukrísa og öryggi Evrópu er ógnað vegna skorts á gasi sem meira að segja ESB skilgreinir nú sem náttúruvænan orkugjafa. Eftirspurn eftir gasi mun bara aukast samhliða umhverfisvænni orkuframleiðslu en íslensk stjórnvöld ætla að láta Katar, Venesúela, Rússland og aðra um framleiðsluna. Um leið koma þau í veg fyrir stærsta tækifærið til að efla byggð og velmegun á Norður- og Austurlandi og auðvitað Íslandi öllu.

Ótal slík mál mætti nefna. Mál sem hafa jafnvel þveröfug áhrif m.v. yfirlýst markmið. Ríkisstjórnarflokkarnir tala hlýlega til bænda á meðan þeir halda áfram að innleiða reglugerðir og lög og sækja að greininni úr öllum áttum. Ríkið heldur meira að segja áfram að ásælast eignarlönd bænda langt umfram það sem til stóð.

Listinn er langur

Svo eru það öll „viðkvæmu málin“ sem enginn má ræða nema ráðherrarnir sem stæra sig af yfirlýstum markmiðum þeirra jafnvel þótt þau hafi í sumum tilvikum mjög skaðleg áhrif á ýmsa þá sem síst skyldi.

Hægt væri að benda á fjölmargt í viðbót. Stjórnin fylgir eftir skorti á viðbrögðum við skipulagðri glæpastarfsemi og stjórnleysi á landamærunum með því að auðvelda glæpagengjum að selja eiturlyf og kallar það „skaðaminnkun“. Stjórnvöld senda skýrslur til útlanda með framtíðarsýn um minni landbúnað, minni iðnað og minni lífsgæði í þágu loftslagsmarkmiða. Lögð eruáendalaus ný gjöld og skattar sem allir eiga að kyngja af því þeir séu „grænir“ eða nauðsynlegir vegna einhverra hljómfagurra markmiða o.s.frv. o.s.frv.

Á meðan á þessu gengur aukast svo ríkisútgjöld sem aldrei fyrr. Þau hafa aldrei verið eins mikil og þau verða á næsta ári. Aukningin hefur aldrei verið eins hröð og nú, báknið hefur aldrei verið stærra og engin ríkisstjórn hefur verið eins svartsýn á að hún geti náð tökum á ríkisfjármálunum (næstu ríkisstjórn er ætlað að gera það).

Fjármálaráðherrann má þó eiga það að hann hefur húmor fyrir sjálfum sér og flokki sínum eins og sannaðist þegar hann sagði frá því á landsfundi að hann hefði ákveðið að boða skattalækkanir … í næstu kosningabaráttu.

Framsóknarflokkurinn stendur ekki við neitt nema EES-innleiðingar og reiðir sig áfram á ímyndarauglýsingar eða að höfða til pólitískrar þreytu og gleymsku. VG leiðir þátttöku okkar í NATO en lýsir yfir eindreginni andstöðu við bandalagið.

Vegið að málfrelsi

Verst af öllu er þó tilhneiging ráðandi afla hér á landi og víðar til að verja stöðu sína með því að hindra gagnrýna umræðu. Segi menn eitthvað sem fellur ekki að rétttrúnaðinum geta þeir átt von á að vera stimplaðir og útilokaðir.

Jafnvel fjölmiðlar virðast sumir hverjir nú efast um gildi tjáningarfrelsis sem áður var þeim heilagt. Þegar uppfinningamaðurinn Elon Musk keypti Twitter til að heimila tjáningarfrelsi urðu margir til að skilgreina hann sem hættulegan mann. Sumir fjölmiðlar, jafnvel hér á landi, virðast taka undir þetta og segja furðu einhliða fréttir af gangi mála. Miðlar sem áður unnu að því að leiða fram sannleikann virðast nú sumir einbeita sér að innrætingu. Okkar eigið Ríkisútvarp getur ekki einu sinni látið börninífriði fyrir áróðri á jólum.

Við þurfum að verja þau grunngildi sem hafa skilað samfélaginu árangri um aldir, enduruppgötva raunverulega framfaraþrá, leyfa lýðræðinu að gera það sem því var ætlað og þora að takast á um landsins gagn og nauðsynjar.

Takist það, þó ekki væri nema að nokkru leyti, verður árið 2023 gott ár.

Gleðilegt nýtt ár.

Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, formaður Miðflokksins.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 31. desember, 2022.