Áramót eru í nánd en heimsendir ekki

Öðrum áratug 21. aldar er að ljúka (samkvæmt almennu skilgreiningunni, ekki þeirri stærðfræðilegu). Á heimsvísu var áratugurinn líklega sá besti í mannkynssögunni. Velferð hefur aldrei verið eins almenn. Sárafátækt hefur aldrei verið eins lítil á heimsvísu. Hlutfallið er nú komið undir 10% en var milli 70 og 80% um miðja 20. öld. Heilbrigðisþjónusta hefur batnað víðast hvar, sjúkdómum sem áður leiddu milljónir manna til dauða hefur verið útrýmt og hungursneyð er fátíð. Dregið hefur úr stríðsátökum, aldrei hafa jafnmargir getað nýtt sér fjarskipti og samgöngur, mengun hefur minnkað til muna í þróuðum ríkjum, það þarf minna af auðlindum fyrir fleira fólk og hlutfall skóglendis eykst á heimsvísu. Þannig mætti lengi telja. Annað mætti þó ætla af umræðu undanfarinna missera. Halda mætti að eftir margar góðar aldir væri heimurinn nú á heljarþröm. Sumu „nútímafólki“ þykir jafnvel óviðeigandi að benda á það jákvæða. Þá er spurt „hvað með Amasonfrumskóginn, alþjóða fjármálakerfið, stöðu mannréttinda og stríðin í Jemen og Sýrlandi“. Allt eru þetta mikil áhyggjuefni. Vegna borgarastyrjaldarinnar í Sýrlandi er mannfall í stríði nú meira en það var á fyrsta áratug aldarinnar (þegar það náði lágmarki). Það breytir þó ekki því að þegar litið er á heimsmyndina í heild hefur staðan sjaldan eða aldrei verið eins góð.

Er stefnt að lausnum eða vandamálum?

Of margir líta hins vegar iðulega fram hjá heildarmyndinni og langtímaáhrifum. Þeir virðast telja að ef einhver bendi á eitthvað gott sé viðkomandi þar með að halda því fram að allt sé gott. Þeir hinir sömu leita gjarnan að hinu neikvæða og telja það svo til marks um að allt sé slæmt. Það að líta hvorki á heildarmynd né langtímaáhrif er meðal helstu pólitísku vandamála samtímans. Svo kölluð ímyndar- eða sýndarstjórnmál byggjast enda á vandamálum en ekki lausnum. Þeim mun meiri sem vandinn er, þeim mun meiri er upphefðin af því að sýnast takast á við hann. Vandamálið verður þannig styrkleiki en lausnir og árangur draga úr þeim styrkleika. Eftir einstaka framfarasögu vestrænnar menningar í 2-3.000 ár höfum við betri tækifæri en nokkru sinni áður til að gera enn betur. Helsta ógnin sem við stöndum frammi fyrir er sú að vikið verði frá því sem best hefur reynst, því sem þróaðist á löngum tíma og lagði grunninn að árangrinum. Ef til vill eru vestræn samfélög orðin fórnarlömb eigin árangurs. Of margir eru farnir að líta á allt hið góða sem sjálfgefna hluti. Hin nýja ímyndarpólitík gerir ekki bara lítið úr grunngildum samfélagsins heldur lítur jafnvel á það sem markmið að brjóta þau niður. Í fyrsta skipti um margra alda skeið standa Vesturlönd nú frammi fyrir því að áhrifaöfl berjist meðvitað fyrir því að undið verði ofan af árangri og framþróun fyrri kynslóða. Samfélagslegum, efnahagslegum og jafnvel vísindalegum árangri.

Dómsdagsspár og öfgar

Grunnstoðir vestrænna samfélaga eiga í vök að verjast. Óvíða sjást þó áhrif hinna nýju stjórnmála eins glögglega og í umhverfismálunum. Þar birtist bókstafstrúarsöfnuðurinn í sinni skýrustu mynd. Ein ófrávíkjanleg (en um leið þversagnakennd) stefna, efasemdir og spurningar bannaðar að viðlagðri útskúfun, sýndaraðgerðir, óskeikulir æðstuprestar og yfirvofandi heimsendir vegna hegðunar hinna syndugu. Áhrifamiklir hópar tala raunverulega um að það séu 11 ár í dómsdag. Kröfur um aðgerðir miðast við að mannkynið þurfi að hætta nettó losun kolefnis fyrir árið 2025 eða farast ella. Hvorki er þó útskýrt hvernig það sé framkvæmanlegt né hverjar afleiðingarnar yrðu.

Aftur til fortíðar

Frá aldamótum hefur losun Evrópulanda og Bandaríkjanna minnkað. Á 15 árum hefur þó eitt ríki, Kína, farið úr því að losa minna kolefni en Evrópusambandslöndin í að losa meira en Bandaríkin og Evrópa til samans. Það að koma nettólosun niður í 0 fyrir 2025 er algjörlega óraunhæft en bara það að reyna það myndi leiða til langmestu manngerðu kreppu sögunnar. Hún yrði margfalt verri en heimskreppa fjórða áratugarins og myndi leiða til gríðarmikillar og langvarandi fátæktar um allan heim. Jafnvel fólk sem gerir sér grein fyrir því að markmiðið um 2025 sé óraunhæft talar fyrir aðgerðum sem fela í sér afturhvarf til fortíðar. Aðgerðum sem myndu leiða til lífskjaraskerðingar allra en einkum þeirra tekjulægri. Það talar í raun fyrir heimi þar sem aðeins þeir best settu hefðu efni á að reka eigin bíl eða ferðast til útlanda. Aðgerðirnar byggjast annars vegar á bönnum og refsingum í formi nýrra og síhækkandi gjalda og hins vegar á sýndarmennsku.

Skaðleg boð og bönn

Með hjálp tækni og vísinda hefur náðst ótrúlegur árangur við að draga úr mengun og öðrum hættum. En í stað rökræðu sem skapað gæti raunverulegar lausnir fara æðstuklerkar loftslagsumræðunnar fram á á skilyrðislausra fylgispekt við bókstafstrúna, sem þó er oft þversagnakennd. Nú er talað fyrir ýmiss konar refsingum, boðum og bönnum í nafni umhverfisverndar. Undir lok árs hækkaði ríkisstjórnin ýmsa refsiskatta og fann upp nýja. En þau eru rétt að byrja. Þótt plastmengun í hafi komi nánast öll úr tíu fljótum í Asíu og Afríku ætlar ríkisstjórn Íslands að grípa til sinna ráða. Umhverfisráðherrann hyggst banna hinar ýmsu plastvörur, poka, sogrör, hnífapör, diska, eyrnapinna o.fl. Aðrar plastvörur verða leyfðar um sinn en sett á þær refsigjöld. Það er auðvitað ekki gott ef einhverjir stunda það að halda grillveislur við strendur landsins, kveikja í kolum og losa þannig koltvísýring, borða með plasthnífapörum af plastdiskum, sjúga gos (sem inniheldur koltvísýring) með plaströri, bursta svo tennurnar með plasttannbursta, þrífa á sér eyrun og henda loks öllu draslinu í sjóinn. En ef þetta er raunin, væri þá ekki best að byrja á því að hvetja fólk til að láta af þessari iðju og ganga vel um náttúruna?

Þversagnir

Eins og jafnan í ímyndarpólitíkinni er öllu snúið á haus. Þeir hinir sömu og lengst ganga í sýndarmennskunni virðast t.d. líta á íslenskan landbúnað sem vandamál frekar en lausn og telja rétt að þrengja enn að greininni og flytja matvælin langt að frá erlendum verksmiðjubúum. Þeir sem tala fyrir hinum nýju boðum og bönnum eru líka oft (en ekki alltaf) þeir sömu og þykjast frjálslyndir með því að tala fyrir lögleiðingu þeirra hluta sem gild ástæða hefur verið til að banna, t.d. fíkniefna. Ætli gæti komið að því að einhver verði tekinn fyrir innflutning fíkniefna og sektaður, ekki fyrir fíkniefnin heldur fyrir að flytja þau inn í plastpokum? Ég sé fyrir mér sjónvarpsfréttina: „Pokarnir voru úr plastefninu polyethylene terephthalate en það tekur 500 ár fyrir slíkt plast að brotna niður í náttúrunni. Pokarnir voru faldir í kassa utan af Legokubbum. Nú er unnið að því í samstarfi við hollensku lögregluna að rannsaka hvað varð um kubbana.“

Að komast hjá rökræðu

Markmið ímyndarstjórnmálanna er yfirleitt ekki að efna til umræðu um bestu lausnirnar heldur að boða óraunhæf áform gagnrýnislaust. Í því efni svífast menn einskis og beita jafnvel fyrir sig börnum. Þannig má komast hjá gagnrýni. Öllum sem fylgdust með ræðu Grétu Thunberg á allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna mátti vera ljóst að þar talaði barn sem leið hræðilega illa. En þegar hún var búin að segja að hún hefði verið rænd æsku sinni og draumum og spurði hvernig fólkið í salnum dirfðist að koma til unga fólksins í leit að von klappaði salurinn. Þegar hún hafði útskýrt að fólk og heilu vistkerfin væru að deyja vegna sinnuleysis fundargesta og að við stæðum á barmi fjöldaútrýmingar lífs var klappað enn meira. Loks sagði hún að það væri „vinsæl hugmynd“ að ef losun minnkaði um helming á 10 árum ættum við helmingslíkur á að lifa af. Að hennar mati væru það ekki ásættanlegar líkur auk þess sem þetta væru í raun bara 8½ ár og þá ætti samt eftir að taka tillit til ýmissa atriða. Eftir nokkur orð í viðbót um að svik fundarmanna yrðu ekki fyrirgefin náðu fagnaðarlætin hámarki. Hvernig má það vera að það þyki nú eðlilegt að fara svona með börn? Sannfæra þau um að heimurinn sé við það að farast og telja þeim um leið trú um að það sé hlutverk þeirra að koma í veg fyrir útrýmingu mannkyns? Fram að þessu hefur fólk gert sér grein fyrir því að það er hlutverk fullorðinna að fræða börn og vernda en ekki öfugt. Um leið og slíkum aðferðum er beitt til að stuðla að óhemjudýrum og algjörlega óraunhæfum aðgerðum (og jafnvel skaðlegum) í umhverfismálum eru tækifærin sem nú gefast til að leysa önnur alvarleg vandamál vanrækt.

Byggjum á árangri fyrri kynslóða 

Við höfum nú tækifæri til að halda áfram að draga úr fátækt í heiminum, takast á við sjúkdóma af meiri krafti en nokkru sinni fyrr, tryggja öllum börnum bólusetningu og menntun, veita öllum heimsbúum aðgang að nauðsynlegri grunnþjónustu eins og hreinu vatni og um leið að vinna á fátækt og öðrum samfélagsvanda á Vesturlöndum. Nýtum tækifærin sem fyrri kynslóðir hafa veitt okkur, byggjum á árangrinum sem hefur náðst og höldum framfarasókninni áfram. Köstum ekki árangrinum á glæ á altari órökréttrar og skaðlegrar hugmyndafræði. Takist okkur það verður nýi áratugurinn enn betri en sá sem er að ljúka. Á heildina litið.

 

Höfundur:  Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, formaður Miðflokksins

Greinin birtist í Morgunblaðinu þann 31. desember, 2019