Það þyrfti kylfu og gulrót

Nýútkomin bók Sigurðar Más Jónssonar „Afnám haftanna – samningar aldarinnar?“ hefur vakið talsverða athygli og umræðu á síðum Markaðar Fréttablaðsins og víðar. Það þarf ekki að koma á óvart enda fjallar bókin um söguna á bak við einhverjar róttækustu efnahagsumbætur sem nokkurt ríki hefur ráðist í í seinni tíð. Aðgerðir sem á örskömmum tíma færðu Ísland úr því að vera þekkt sem gjaldþrota ríki (ranglega) í að teljast eitt velstæðasta land veraldar. Niðurstaða sem hinn reyndi lögmaður og ráðgjafi stjórnvalda, Lee Buchheit, kallaði einsdæmi í alþjóðlegri fjármálasögu. Fyrir vikið er Ísland í einstakri stöðu til að takast á við efnahagslegar afleiðingar kórónuveirufaraldursins.

Tekist á við ofurefli með óreyndum aðferðum

Eins og nærri má geta gerist slíkt ekki vandræðalaust. Undir lágu gífurlegir hagsmunir og hagsmunir Íslands fóru ekki að öllu leyti saman við hagsmuni alþjóða fjármálakerfisins. Meðal þeirra sem við var að eiga voru nokkrir af harðskeyttustu vogunarsjóðum heims. Þeirra á meðal voru sjóðir sem sérhæfa sig í að fjárfesta í skuldum fyrirtækja og ríkja í vanda og eru svo reiðubúnir að beita öllum brögðum í bókinni, ásamt öðrum sem ekki eru færð til bókar, til að hámarka ávinning sinn. Fjárreiður þeirra og áhrif eru gríðarlega mikil og þeir skirrast ekki við að beita sér gagnvart stjórnmálamönnum og beita fyrir sig diplómötum eigin ríkja. Þegar hagsmunirnir hlaupa á hundruðum milljarða króna eru svo mútur eða hótanir ekki alltaf langt undan.

Sú orrusta sem fram fór um efnahagslega framtíð Íslands var landsmönnum enda framandi. Hér var háð barátta með aðferðum sem f lestir Íslendingar höfðu aldrei kynnst og virtust landsmönnum sjálfsagt ólíkindalegar. Það er eðlilegt að fólk gjaldi varhug við nýmælum. Verra var þó að margir þeirra sem vilja vera leiðandi í þjóðmálaumræðu í landinu lögðu sig í framkróka við að bera blak af þeim sem í þessu máli gátu ekki talist annað en andstæðingar hagsmuna íslensku þjóðarinnar.

Í huga viðkomandi skiptu innanlandsfordómar meira máli en raunveruleiki umheimsins. Fyrir vikið var lítið gert úr tilraunum til að útskýra grundvallarátök um efnahagslega hagsmuni Íslendinga. Þó skiptu ákveðnir fjölmiðlamenn sköpum í að draga fram eðli málsins.

Aðferðafræðin byggðist á því að skapa réttu hvatana og því til útskýringar var vísað til „gulrótar og kylfu“. Stöðugleikaskilyrðin voru gulrót en stöðugleikaskatturinn var kylfan. Án kylfunnar hefði ásættanleg lausn ekki náðst og þess vegna skipti sköpum að lögfesta stöðugleikaskattinn. Það vakti sérstaka athygli mína við lestur greinar fyrrverandi seðlabankastjóra, sem birtist hér í Markaðnum fyrir tveimur vikum síðan, að talsvert er fjallað um gulrætur en hvergi minnist hann á kylfu. Það segir sína sögu um gangverk kerfisins.

Því kemur ekki á óvart að sumum gremjist nú uppljóstranir sem birtast í bók Sigurðar Más. Það má hins vegar ekki valda því að við glötum tækifærinu til að læra af þeirri mikilvægu reynslu sem þar er lýst. Ef okkur auðnast ekki að læra af því sem best reynist og mestu máli skiptir er lítil von um framfarir.

1. Pólitísk forysta

Mikilvægasti lærdómurinn af haftalosuninni og uppgjöri bankahrunsins er líklega sá að mesti og hraðasti efnahagslegi viðsnúningur sem nokkurt ríki hefur náð í seinni tíð er afleiðing pólitískra ákvarðana. „Allt orkar tvímælis þá gjört er“ en orðatiltækið á alveg sérstaklega við um aðstæður þegar mikið liggur við. Við slíkar aðstæður þarf pólitíska forystu. Þegar taka þarf grundvallarákvarðanir dugar ekki að eftirláta kerfinu einu að reikna og taka ákvarðanir á svokölluðum „faglegum forsendum“.

Hugtakið „fagleg ákvörðun“ hefur óneitanlega jákvæðara yfirbragð en „pólitísk ákvörðun“. Pólitísk ákvörðun er hins vegar oft „lýðræðisleg ákvörðun“. Ef við trúum því raunverulega að almenningur sé best til þess fallinn að ráða eigin örlögum hlýtur það að eiga sérstaklega við um stóru málin.

Kerfið metur hlutina á öðrum forsendum en almenningur. Umfram allt forðast það áhættu, sérstaklega persónulega áhættu. Enginn vill sitja uppi með Svarta Pétur fari mál illa.Kerfið er ekki nýjungagjarnt, það vill almennt ekki gera það sem ekki hefur verið gert áður.

Fordæmalaus vandamál kalla hins vegar á fordæmalausar lausnir. Slíkar lausnir finnast ekki nema með pólitískri forystu og ráðgjöf þeirra sem best þekkja til og þora að fara nýjar leiðir. Ákvarðanir sem lýst er í bók Sigurðar Más voru teknar í krafti lýðræðislegs umboðs. Í kosningabaráttunni 2013 hafði ég verið afdráttarlaus um hvað til stæði fengi ég til þess stuðning. Það fór ekki fram hjá neinum. Raunar snerist kosningabaráttan að miklu leyti um gagnrýni á áformin. Það verður því ekki annað sagt en að þau hafi fengið lýðræðislega umræðu og jafnvel að hún hafi ráðið miklu um niðurstöðu kosninganna. Í kjölfarið tók við ríkisstjórn sem einbeitti sér að lausn málsins á nýjum forsendum, með heildstæðri nálgun og með því að láta kröfuhafana vera farþega í rútunni í stað þess að vera í bílstjórasætinu. Það er einkennilegt, en kemur ef til vill ekki á óvart að fyrrum seðlabankastjóri skuli gera lítið úr þessum þætti í áðurnefndri grein sinni.

2. Traust og snjallt fólk

Pólitískar ákvarðanir eiga hins vegar ekki að vera „ófaglegar“. Stjórnmálamenn þurfa að leita til þeirra sem eru best til þess fallnir að vinna með þeim að framkvæmd framfaramála. Það þarf ekki að vera fólk með fimm háskólagráður. Mestu máli skiptir að viðkomandi búi yfir innsæi og framtakssemi og sé treystandi. Í erfiðum málum vegur traust jafnvel þyngst.

Við uppgjör bankahrunsins reyndist það þjóðinni einstaklega gæfuríkt að hópur snjallra manna reyndist reiðubúinn til að leggja sitt af mörkum til að leysa vandann. Við slíkar aðstæður getur einn maður skipt sköpum. Það reyndist til dæmis Íslendingum einstök gæfa að Sigurður Hannesson skyldi vinna að framgangi málsins. Þegar maður sem ég þekkti af því að vera einstaklega snjall, réttsýnn og atorkusamur, en einnig traustur, fékkst til að vinna að málinu vissi ég að það færi vel. Þá skipti það sköpum að framkvæmdahópurinn (Benedikt Gíslason, Ásgeir Helgi Reykfjörð og Jón Sigurgeirsson auk Sigurðar) var samstilltur og vann jafnt og þétt að markmiðinu án þess að láta hindranir stoppa sig. Hópurinn ávann sér traust á skömmum tíma og bjó yfir áræðni sem átti stóran þátt í farsælli niðurstöðu. Auk hins öf luga framkvæmdahóps kom margt fólk úr ólíkum áttum að verkefninu á mikilvægan hátt á ólíkum stigum eins og fram kemur í bók Sigurðar Más og ég mun fjalla nánar um síðar.

3. Eftirfylgni

Það er hins vegar ekki nóg að hafa áætlun og trausta bandamenn. Áætlun er lítils virði ef ekki tekst að hrinda henni í framkvæmd. Þótt stjórnkerfinu sé ætlað að sjá um framkvæmd lýðræðislegra ákvarðana getur það reynst hindrun fremur en verkfæri. Þannig gerðist það til dæmis að á fundi þar sem fulltrúar Íslands gerðu talsmönnum vogunarsjóðanna ljóst hvað til þeirra friðar heyrði drógu hinir síðarnefndu fram skýrslur Seðlabanka Íslands máli sínu til stuðnings. Við slíkar aðstæður skiptir sköpum að þeir sem hafa tekið að sér að framfylgja hinum lýðræðislega vilja haldi sínu striki. Þessu eru gerð ágæt skil í bókinni þar sem vísað er til þess að þáverandi seðlabankastjóri mátti ekki til þess hugsa að stöðugleikaskatturinn væri mjög hár og alls ekki yfir 30% af ótta við viðbrögð kröfuhafanna. Á það var ekki fallist enda hefði það veikt stöðu Íslands.

Stjórnkerfið gegnir gríðarlega mikilvægu hlutverki en það eru ýmsar ástæður fyrir því að kerfið hagar sér eins og það gerir. Aðalatriðið er að stjórnmálamenn séu meðvitaðir um verkaskiptinguna milli þeirra sjálfra og stjórnkerfisins. Það er hlutverk stjórnmálamanna að marka stefnu og framfylgja henni ásamt þeim sem þeir treysta til verksins. Því fylgir ábyrgð og stjórnmálamenn þurfa að vera reiðubúnir til að standa eða falla með ákvörðunum sínum. Hlutverk stjórnkerfisins er hins vegar að framfylgja hinum lýðræðislega vilja án þess að þurfa að bera ábyrgð á honum. Í því samhengi unnu starfsmenn Seðlabankans og stjórnarráðsins ákaflega gott starf.

Aðferð sem virkaði

Aðgerðirnar sem skiluðu þeim efnahagslega viðsnúningi sem gerir okkur nú kleift að takast á við mestu niðursveif lu í 100 ár voru afrakstur þess að greina vandann, finna lausnirnar og veita pólitíska forystu.  Hins vegar hefði þessi atburðarás verið ómöguleg væri Ísland ekki fullvalda ríki. Við höfðum tækifæri til að vera okkar eigin gæfu smiðir og gátum sniðið lausnir að því sem hentaði okkur.

Það er áhugavert að lesa frásögn fyrrum seðlabankastjóra um að hann hafi losað höftin í hádegisverði í Washington DC árið 2014 og nokkrum dögum seinna farið til New York til að greina frá lausninni. Ekki hafði hann þó fyrir því á sínum tíma að greina þáverandi forsætisráðherra frá hugmyndum sínum.

Án „kylfu“ og pólitískrar forystu hefði málið ekki hlotið eins farsælan endi og raun bar vitni. Þegar ég leitaðist við að halda málstað Íslands á lofti benti ég oft á fullveldisréttinn og hvaða varnir hann veitti landsmönnum, ekki síst með því að veita trúverðuga kylfu. Þetta þótti sumum forkastanlegt og má sjá þess merki í grein fyrrum seðlabankastjóra. Með því að halda fullveldisréttinum til haga, vísa í ýmsar útfærslur kylfunnar, fá traust og snjallt fólk að málinu og fylgja því eftir tókst að losa höftin með ótrúlega góðum árangri. Að því komu margir en niðurstaðan var háð því að til þess bærir aðilar tækju réttar ákvarðanir. Það gekk eftir og ætti að vera verðmæt reynsla til að ná árangri í framtíðinni.

Höfundur:  Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, formaður Miðflokksins

Greinin birtist í Fréttablaðinu þann 3. júní, 2020